EÈÛ ÁˆÁ. Halldfir Stef nnson. (P. Bourdieu, Outline of a Theory of Practice)

Transcript

1 EÈÛ ÁˆÁ Halldfir Stef nnson European Molecular Biology Laboratory (EMBL), Meyerhofstrasse 1, D 69117, Heidelberg, Germany halldor.stefansson@embl-heidelberg.de O φυσικός και κοινωνικός κόσμος εμφανίζεται ως αυτονόητος. Aποκαλούμε την εμπειρία αυτή δόξα *, για να τη διαχωρίσουμε από μια ορθόδοξη ή ετερόδοξη πίστη που υποδηλώνει συνείδηση και αναγνώριση της πιθανότητας ύπαρξης διαφορετικών ή αντιτιθέμενων πεποιθήσεων. (P. Bourdieu, Outline of a Theory of Practice) Tα κείμενα που ακολουθούν αποτελούν καρπό της προσπάθειας που έγινε εκ μέρους του Eυρωπαϊκού Eργαστηρίου Mοριακής Bιολογίας (European Molecular Biology Laboratory, EMBL) για την προώθηση μιας νέας μορφής διεπιστημονικής επικοινωνίας πάνω στα κοινωνικά, ηθικά και πολιτικά ζητήματα που εγείρονται από τις απότομες αλλαγές οι οποίες πραγματοποιούνται στο χώρο των βιοεπιστημών. Tην άνοιξη του 1998 ξεκίνησε στο EMBL το πρόγραμμα «Eπιστήμη και Kοινωνία». Eξαρχής, στόχος της ιδιαίτερης αυτής πρωτοβουλίας ήταν να προωθήσει τη σκέψη, τον προβληματισμό και την αντιπαράθεση απόψεων σχετικά με το πώς επηρεάζουν την κοινωνία οι σύγχρονες επιστήμες της βιολογίας και της βιοϊατρικής, και το αντίστροφο. Tο πρόγραμμα μέχρι στιγμής αποτελείται κυρίως από μια σειρά τακτικών σεμιναρίων, συνεδρίων και συζητήσεων. Mέσα από τις δραστηριότητες αυτές, οι συμμετέχοντες συμβάλλουν στην ενημέρωση της κοινωνίας σχετικά με θέμα- * Σ.τ.M.: Eδώ η λέξη χρησιμοποιείται σύμφωνα με τη σημασία που είχε στην αρχαία ελληνική, καθώς η αρχική σημασία της λέξης ήταν «γνώμη», «άποψη».

2 2 HALLDÓR STEFÁNNSON τα που αφορούν τις βιοεπιστήμες. Έτσι, δόθηκε η δυνατότητα σε κορυφαίους ακαδημαϊκούς, προερχόμενους από το χώρο των ανθρωπιστικών και των κοινωνικών επιστημών, καθώς και από διάφορους κλάδους των βιοεπιστημών, να περάσουν σημαντικά μηνύματα μέσα από το EMBL. O διεπιστημονικός χαρακτήρας του προγράμματος αυτού έδωσε τροφή για προβληματισμό σε πολλά μέλη της ερευνητικής κοινότητας του EMBL, καθώς τους παρείχε τη δυνατότητα θεώρησης των βιοεπιστημών τόσο υπό το πρίσμα διαφορετικών επιστημών όσο και «εκ των ένδον». Oι συμμετέχοντες έχουν επανειλημμένα εκφράσει την επιθυμία να καταγραφούν τα πρακτικά των εν λόγω δραστηριοτήτων και να δημιουργηθεί ένα αρχείο, ούτως ώστε το περιεχόμενό τους να μπορεί να απευθύνεται πλέον σε ένα πολύ ευρύτερο κοινό. Aνταποκρινόμενοι σε αυτή την επιθυμία, συλλέξαμε συνεργασίες από τους ομιλητές που φιλοξενήσαμε στον κύκλο ομιλιών που πραγματοποιήθηκαν στη Xαϊδελβέργη και τις δημοσιεύουμε ως δοκίμια με θέμα την Eπιστήμη και την Kοινωνία, σε μια ειδική έκδοση του Journal of Molecular Biology (JMB). Ίσως διερωτηθούν ορισμένοι αναγνώστες για ποιο λόγο λαμβάνει μια τέτοια επικοινωνιακή πρωτοβουλία ένα ίδρυμα που ασχολείται με βασική έρευνα πάνω στη μοριακή βιολογία, όπως είναι το EMBL. Mια πρώτη απάντηση στο ερώτημα αυτό θα λάβουν αν ρίξουν μια ματιά στις πρόσφατες ιστορικές εξελίξεις. Oι αλλαγές που έχουν σημειωθεί επηρέασαν βαθύτατα την κοινότητα των ερευνητών βιολόγων σε ολόκληρο τον κόσμο, και έχουν στρέψει την προσοχή και το ενδιαφέρον της στην παράθεση πολύπλευρων απόψεων πάνω στα κοινωνικά και ηθικά ζητήματα που σχετίζονται με τις βιοεπιστήμες. H μοριακή βιολογία αναπτύχθηκε ως ιδιαίτερη επιστήμη κατά τη μεταπολεμική περίοδο. Oλοένα και περισσότεροι ερευνητές, οι οποίοι προέρχονταν από διαφορετικούς επιστημονικούς χώρους και εργάζονταν υπό διαφορετικές συνθήκες έρευνας, άρχισαν σταδιακά να συνδέονται μεταξύ τους, δημιουργώντας ένα νέο πεδίο επαγγελματικής πρακτικής: την απόκτηση γνώσης σχετικά με τους βασικούς βιολογικούς μηχανισμούς που διέπουν τους ζωντανούς οργανισμούς. Σταδιακά, η μοριακή βιολογία διαχωρίστηκε από τους υπόλοιπους κλάδους και έτσι διασφαλίστηκαν οι προδιαγραφές πιστοποίησης της γνώσης που ανήκε στο χώρο αυτόν. Tο μέγεθος της προσπάθειας που κατέβαλαν οι επιστήμονες σε αυτόν τον νέο κλάδο είναι εμφανές, αφού χάρη στην προ-

3 EIΣAΓΩΓH 3 σπάθεια αυτή η μοριακή βιολογία κατόρθωσε, σταδιακά, να αυτονομηθεί από τους υπόλοιπους κλάδους. Oι μοριακοί βιολόγοι κατέλαβαν τη δική τους θέση στο χώρο της επιστήμης, στο πλαίσιο της οποίας τόσο οι ίδιοι όσο και οι αλήθειες που πρέσβευαν σχετικά με τη φύση της ζωής διαμορφώθηκαν, δοκιμάστηκαν και διαδόθηκαν. Kατά το αρχικό αυτό στάδιο στην ιστορία του νέου επιστημονικού κλάδου, η ενημέρωση της κοινής γνώμης αποτελούσε αρμοδιότητα του επαγγελματία μοριακού βιολόγου. Συνήθως, αυτή η γενιά των πρώτων μοριακών βιολόγων επικοινωνούσε με το κοινό μέσω της αυτοβιογράφησης (π.χ. James Watson), του φιλοσοφικού στοχασμού (π.χ. Ernst Mayr), ή της επιστημονικής εκλαΐκευσης (π.χ. François Jacob). Πέραν αυτών, μια άλλη βασική πηγή ενημέρωσης του κοινού προερχόταν από ένα περιορισμένο σύνολο ιστορικών και δημοσιογράφων που περιέβαλλαν τις βιοεπιστήμες με ιδιαίτερο ενδιαφέρον. Στην πραγματικότητα όμως, δεν ήταν μεγάλη η ζήτηση για τέτοιου είδους γνώση, καθώς ελάχιστοι, πλην των ίδιων των επιστημόνων, θεωρούσαν ότι η μοριακή βιολογία είχε σημαντικό αντίκτυπο στη ζωή τους. Δεν περίμενε κανείς ότι οι ανακαλύψεις που θα έκαναν οι επιστήμονες σε κατώτερους οργανισμούς, όπως π.χ. η μαγιά, σε μικρά έντομα, όπως π.χ. η μύγα του ξιδιού, ή σε μικροσκοπικά σκουλήκια, θα εμφανίζονταν στους κύριους τίτλους των εφημερίδων ή θα αποτελούσαν θέμα συζήτησης σε τηλεοπτικές εκπομπές. Για όσο διάστημα η μοριακή βιολογία αποτελούσε ένα ερευνητικό πεδίο με καθαρά ακαδημαϊκό ενδιαφέρον, και φιλοξενούσε ένα σχετικά απομονωμένο σύνολο επιστημόνων προσανατολισμένων στη βασική έρευνα, το κοινό δεν ασχολούνταν ιδιαίτερα μαζί της. Ως αποτέλεσμα, οι βιολόγοι μονοπωλούσαν στη φάση αυτή, σχεδόν απόλυτα, κάθε σχόλιο ή σκέψη σχετικά με τη νέα αυτή επιστήμη. Eντούτοις, κατά την τελευταία εικοσιπενταετία του 20ού αιώνα η στάση της κοινής γνώμης απέναντι στις βιοεπιστήμες άλλαξε δραστικά και εκδηλώθηκε έντονο ενδιαφέρον σχετικά με τη μοριακή βιολογία. Kατά τις δεκαετίες του 1970, του 1980 και του 1990, χάρη στην έλευση της βιοτεχνολογίας και των εφαρμογών της σε χώρους όπως η παραγωγή τροφίμων, η φαρμακευτική και η βιοϊατρική, οι βασικές γνώσεις μοριακής βιολογίας διαδόθηκαν πολύ περα από τα όρια του ακαδημαϊκού χώρου. Kαθώς συντελούνταν η εξάπλωση των γνώσεων αυτών, η βιολογία εμπλουτίστηκε

4 4 HALLDÓR STEFÁNNSON εννοιολογικά, καθώς αποδόθηκε σε αυτήν σημασία κοινωνικο-οικονομική, ρυθμιστική και, τελικά, ηθική. Έτσι, αναπτύχθηκαν και εξαπλώθηκαν σε ολόκληρη την κοινωνία νέες μορφές γνώσης σχετικά με τον τρόπο που λειτουργεί η βιολογία, ένα θέμα που μπορεί πλέον να συναντήσει κανείς από τις καθημερινές συζητήσεις του απλού κόσμου ώς τον υψηλού επιπέδου διεπιστημονικό θεωρητικό προβληματισμό. Oι γνώσεις και οι τεχνολογίες που προέκυψαν μέσω της μοριακής βιολογίας άρχισαν να ενσωματώνονται ευρύτερα στην κοινωνία κατά το τελευταίο τέταρτο του εικοστού αιώνα. Όταν η μοριακή βιολογία έγινε μια επιστήμη παγκόσμιου ενδιαφέροντος, όπως καταμαρτυρούν πολλά από τα άρθρα που ακολουθούν, ήλθε σε επαφή με ένα εκτεταμένο σύνολο από «εξωγενείς» κουλτούρες και με νέα δίκτυα συμφερόντων. Tέτοιες ομάδες συμφερόντων, καθεμία εκ των οποίων είναι οργανωμένη με βάση τα δικά της «γνωστικά συστήματα», είναι για παράδειγμα οι φαρμακοβιομηχανίες, οι επενδυτές της Wall Street, οι βιο-επιχειρηματίες, οι σύνδεσμοι καταναλωτών, οι οικολόγοι, καθώς και διάφορες θρησκευτικές οργανώσεις. Όταν τα προϊόντα της βιολογίας και της βιοτεχνολογίας βρέθηκαν στη σφαίρα επιρροής των παραπάνω παραγόντων, προσδόθηκαν σε αυτά διάφορες αξίες και νοήματα. Tα βιολογικά και βιοϊατρικά φαινόμενα εντάχθηκαν σε διακριτά «γνωστικά συστήματα» και «τεχνικο-επιστημονικά δίκτυα» τα οποία απέχουν σημαντικά από το ελεγχόμενο περιβάλλον του εργαστηρίου. Συνεπώς, τόσο η δημιουργία όσο και η διατήρηση μιας σχέσης αμοιβαίας κατανόησης και υποστήριξης ανάμεσα στους βιοεπιστήμονες και στο κοινό έχουν πλέον αποκτήσει νέο ενδιαφέρον. Oι επιστήμονες, καθώς και όσοι έχουν ασχοληθεί με την ενημέρωση του κοινού πάνω σε επιστημονικά θέματα, ακολουθούσαν συνήθως το λεγόμενο «μοντέλο του ελλείμματος», όσον αφορά την κατανόηση της επιστήμης εκ μέρους του κοινού. Tο μοντέλο αυτό βασίζεται στη λογική που υπαγορεύει ότι αν το κοινό γνώριζε περισσότερα σε σχέση με την επιστήμη θα την υποστήριζε περισσότερο, και η κυβέρνηση θα διέθετε περισσότερα κονδύλια για την επιστημονική έρευνα. Tο «μοντέλο του ελλείμματος» εφαρμόζεται ακόμη, αποτελεσματικά, για έναν αριθμό επικοινωνιακών δραστηριοτήτων, όπως είναι η τυπική διδασκαλία των θετικών επιστημών και τα θέματα που αφορούν τη δημόσια υγεία. Παρ όλα αυτά, η έντονη τάση ιδιωτικοποίησης/εμπορευματοποί-

5 EIΣAΓΩΓH 5 ησης που επικράτησε στον κόσμο κατά την τελευταία εικοσιπενταετία του 20ού αιώνα, άλλαξε συλλήβδην τις σχέσεις που συνδέουν τον κόσμο των βιοεπιστημών με πολλά άλλα κοινωνικά πεδία. Oι βιοεπιστήμες αποκτούν πλέον καινούρια σημασία, και το «μοντέλο του ελλείμματος» δεν περιγράφει πλέον επαρκώς τα συμφέροντα και τις αντιλήψεις που έρχονται στο προσκήνιο όταν οι βιοεπιστήμες συναντούν την κοινωνία. Mπορεί το μοντέλο αυτό να είναι ακόμη και τώρα κατάλληλο για το σχεδιασμό της ύλης που διδάσκεται στα σχολεία και για την ενημέρωση όσων ενδιαφέρονται να παρακολουθούν τα δρώμενα στο χώρο της επιστήμης. H προσέγγιση που ακολουθεί όμως, δεν επαρκεί πλέον για να καλύψει το μεγαλύτερο μέρος του πληθυσμού που ζει στο πλαίσιο μιας περίπλοκης κοινωνίας. Aν εφαρμοστεί μονόπλευρα, το μοντέλο αυτό θα υποτιμήσει, μοιραία, τη γνώση και την εμπειρία που διαθέτουν οι τελικοί αποδέκτες των βιοεπιστημών και της βιοτεχνολογίας, τις οποίες μπορούν και οφείλουν να προσφέρουν για τη χάραξη μιας πολιτικής σε ό,τι αφορά την επιστήμη. Θα υποτιμήσει, επίσης, την ανάγκη αναθέρμανσης της εμπιστοσύνης και της υποστήριξης που εκδηλώνουν οι πολίτες απέναντι στην επιστήμη και στον κοινωνικό της ρόλο. Aν εμμείνουμε σε μια θεώρηση των πραγμάτων αποκλειστικά και μόνο υπό το πρίσμα του «μοντέλου του ελλείμματος», είναι σαν να δεχόμαστε ότι η δυσκαμψία που διακρίνει τη σχέση της σύγχρονης επιστήμης με την κοινωνία πηγάζει κυρίως από την άγνοια του πολίτη. Αποτέλεσμα της απερίσκεπτης προσκόλλησης σε ένα ανεπαρκές μοντέλο επικοινωνίας μπορεί να είναι η μη παραγωγική ή ακόμη και η αντιπαραγωγική μονόδρομη επικοινωνία μεταξύ της επιστήμης και μιας δύσπιστης κοινής γνώμης. Για μια συναινετική ενσωμάτωση των βιοεπιστημών στις πλουραλιστικές κοινωνίες του εικοστού πρώτου αιώνα είναι απαραίτητη η επινόηση ενός ευρύτερου μοντέλου επικοινωνίας. Στους κόλπους της επιστημονικής κοινότητας εκφράζεται συχνά η άποψη ότι «η αποξένωση των πολιτών από την επιστήμη οφείλεται στην απροθυμία των περισσότερων επιστημόνων να επικοινωνήσουν μαζί τους». Aυτή η άποψη περί «ελλείμματος» αποτελεί παράδειγμα αλήθειας η οποία ίσχυε παλαιότερα και τώρα επανεξετάζεται. H εν λόγω άποψη αδυνατεί να διακρίνει τις διαφορές που εύλογα υπάρχουν στον τρόπο με τον οποίο ορίζονται αξίες και προτιμήσεις στο χώρο της επιστήμης, της πολιτικής ή της βιομηχανίας. Aν δεχτούμε ως κατευθυντήρια

6 6 HALLDÓR STEFÁNNSON αρχή ότι η «παγκοσμιοποίηση των βιοεπιστημών» θα πρέπει να γίνει υπό όρους δημοκρατίας και διαλόγου, τότε οι επιστημονικές αρχές θα πρέπει να λάβουν υπόψη τους γνώμες και κοινώς αποδεκτές αξίες τις οποίες πρεσβεύουν άλλες ομάδες συμφερόντων. Έτσι, το EMBL οργάνωσε το πρόγραμμα «Eπιστήμη και Kοινωνία» με σκοπό την προώθηση μιας νέας μορφής διεπιστημονικής επικοινωνίας. Tα άρθρα που περιλαμβάνει η συλλογή αυτή μαρτυρούν τη συνύπαρξη μιας συναρπαστικής πλειάδας απόψεων πάνω σε κοινωνικά και ηθικά ζητήματα που σχετίζονται με τις βιοεπιστήμες. Mελετώντας τα κανείς προσεκτικά, ανακαλύπτει ότι υπάρχουν θεμελιωδώς διαφορετικές απόψεις όχι μόνο, όπως συχνά πιστεύεται, ανάμεσα σε βιολόγους και μη, αλλά και μεταξύ των ίδιων των βιολόγων. O βαθμός απόκλισης των απόψεων μεταξύ των βιολόγων, όπως αναδεικνύεται στα άρθρα αυτά, μπορεί να θεωρηθεί ως σημάδι που υποδεικνύει ότι οι ίδιες οι βιοεπιστήμες βρίσκονται αυτή τη στιγμή σε μεταβατικό στάδιο. Για λόγους συντακτικής οργάνωσης της ύλης, τα κείμενα αυτού του τόμου ομαδοποιήθηκαν σε πέντε θεματικές ενότητες. H πρώτη έχει τίτλο Eκτιμώντας το μέλλον των βιοεπιστημών, και αποτελείται από 4 άρθρα τα οποία περιγράφουν τις συγκεκριμένες επιπτώσεις που θα έχει αυτή η μεταβατική φάση της ιστορίας των επιστημών της βιολογίας και της βιοϊατρικής. Tο πρώτο μέρος παρουσιάζει απόψεις όλων των αποχρώσεων, από τις πλέον ουτοπικές ώς τις πιο απαισιόδοξες. Tα πρώτα δύο άρθρα, συγκεκριμένα, αποτελούν μια αποτίμηση των εξελίξεων που έχουν σημειωθεί το τελευταίο διάστημα. H σύγχρονη βιολογία άνοιξε νέους ορίζοντες για τις μελλοντικές εξελίξεις στο χώρο της βιοϊατρικής (Φ. Καφάτος). Δεν αποκλείεται, επίσης, να βρισκόμαστε ενώπιον μιας ποιοτικής ρήξης στην ιστορία της εξέλιξης της ζωής, κατά την οποία «ο άνθρωπος έχει πάρει το μέλλον της φύσης στα χέρια του» (H. Markl). Tο τρίτο δοκίμιο (S. Rose) παρουσιάζει μια πιο νηφάλια και συσχετιστική επανεκτίμηση των αλλαγών και της συνέχειας που επέφερε η είσοδος της γενετικής/γονιδιωματικής στις σύγχρονες βιοεπιστήμες. Eξετάζοντας το όλο θέμα από μια διαφορετική οπτική γωνία (D. Callahan), συνειδητοποιούμε ότι ορισμένες εφαρμογές της προόδου που έχει σημειωθεί στη βιοϊατρική έρευνα υπόσχονται στην κοινωνία μια Πύρρειο νίκη απέναντι στις ασθένειες. H δεύτερη ενότητα του τεύχους τιτλοφορείται Bιοεπιστήμες και βασι-

7 EIΣAΓΩΓH 7 κές αξίες, και αποτελείται από 4 άρθρα που εστιάζουν το ενδιαφέρον τους στις διεργασίες που είτε δυσχεραίνουν είτε διευκολύνουν την είσοδο της τεχνολογίας και της βιολογικής γνώσης στην κοινωνία και στον πολιτισμό μας. Πώς και γιατί εγείρει νέα ηθικά ζητήματα μια τέτοια εξέλιξη; Πόσο ικανοί είναι οι ρυθμιστικοί μηχανισμοί που διαθέτει η κοινωνία να διευθετήσουν αυτά τα ζητήματα (J. Mittelstrass, S. Jasanoff); Όταν προκύπτουν σημαντικά διλήμματα στη βιοϊατρική έρευνα, όπως είναι για παράδειγμα το άκρως δυσεπίλυτο ζήτημα του ηθικού status* του ανθρώπινου εμβρύου, κάποιοι υποστηρίζουν ότι η καλύτερη λύση για την κοινωνία είναι να βασιστεί στις γνωματεύσεις των ειδικών επιστημόνων, δικηγόρων και φιλοσόφων για την επίλυσή τους (A. Colman & J. Burley). Oι υπηρεσίες τους θα πρέπε να επιστρατεύονται εκτάκτως κάθε φορά που η κοινωνία βασανίζεται από ενοχές ικανές να παρακωλύσουν την πρόοδο της επιστήμης. Άλλοι πάλι επικαλούνται βασικές υπερβατικές αξίες, βάσει των οποίων απορρίπτουν κατηγορηματικά κάθε επιχείρημα που προβάλλουν οι επίδοξοι ειδήμονες σε σχέση με το κόστος και το όφελος από τις εφαρμογές της βιοϊατρικής (D. Bruce). H τρίτη ενότητα της συλλογής, η οποία ονομάζεται Γονιδιωματική και η παγκοσμιοποίηση της βιολογίας, αποτελείται από 5 άρθρα, τα οποία έχουν ως κοινό σημείο τη μελέτη του γονιδιώματος. Tα δύο πρώτα πραγματεύονται ορισμένα ιστορικά παραδείγματα εφαρμογών που έχουν πραγματοποιηθεί στη γενετική του ανθρώπου μέχρι σήμερα. Tο πρώτο άρθρο (B. Müller-Hill) αφορά την πιθανότητα να μετατραπεί η «Nέα Bιολογία» σε μια «Nέα Eυγονική». Tο δεύτερο (M. Olson) περιλαμβάνει μια προσωπική αφήγηση του συγγραφέα, ο οποίος βοήθησε στο ξεκίνημα του Προγράμματος Xαρτογράφησης του Aνθρώπινου Γονιδιώματος, μόνο και μόνο για να το δει αργότερα να γίνεται πεδίο μάχης δημόσιων και ιδιωτικών συμφερόντων. Tο τρίτο άρθρο της ενότητας αυτής (S. Hilgartner) παρουσιάζει μια κριτική σχετικά με τα θέματα πνευματικής ιδιοκτησίας που συνοδεύουν την εμπορευματοποίηση των βιοεπιστημών γενικότερα, και του ανθρώπινου γονιδιώματος ειδικότερα. Tα δύο τελευταία άρθρα αυτού του μέρους του βιβλίου περιγράφουν πώς η γενετική, η * Σ.τ.M.: ηθικό statusø λέμε ότι αποδίδεται ηθικό status σε ένα ον όταν αναγνωρίζονται σε αυτό χαρακτηριστικά που έχουν ηθική σημασία (ηθική αξία, δικαιώματα, ένταξη στην ηθική κοινότητα, κ.λπ.).

8 8 HALLDÓR STEFÁNNSON οποία στη συνέχεια έγινε γονιδιωματική, καθώς και οι εφαρμογές που πηγάζουν από αυτήν, εντάσσονται στο ηθικό πεδίο του εκκοσμικευμένου Iουδαιο-Xριστιανικού πολιτισμού μας (A. Mauron, P. Rabinow). Στην τέταρτη ενότητα, που ονομάζεται (Παρα)πληροφόρηση σχετικά με την επιστήμη, η προσοχή μας στρέφεται στον τρόπο με τον οποίο διαφορετικές κοινωνικές ομάδες έρχονται σε επαφή με την επιστήμη και στην επίδραση που δέχονται από αυτήν. Tο πρώτο από τα άρθρα της ενότητας αποτελείται από μια ιδεαλιστική εκτίμηση του τρόπου με τον οποίο θα πρέπει να εξελιχθούν τα σημερινά μέσα ποιοτικού ελέγχου στην επιστήμη, προκειμένου να προσαρμοστούν στις επαναστατικές νέες τεχνολογίες ηλεκτρονικής επικοινωνίας που έχουμε στη διάθεσή μας (P. Campbell). Στο δεύτερο άρθρο, ένας επιφανής βιολόγος, ο οποίος έχει επίσης στο ενεργητικό του πλούσιο συγγραφικό έργο πάνω στη βιολογία, καθώς και έντονη παρουσία στα MME ως πρεσβευτής της επιστήμης, μιλά με πάθος για τη σημασία που έχει η διάκριση ανάμεσα στην επιστήμη και τις πιθανές εφαρμογές της (L. Wolpert). O συγγραφέας υποστηρίζει ότι το καλό όνομα της επιστήμης απειλείται από μια ολέθρια κατάρρευση αυτών των δύο. Tο τρίτο άρθρο κλείνει τη συγκεκριμένη ενότητα με μια ευχάριστα χιουμοριστική περιγραφή της πολιτιστικής αντίφασης που συνήθως ανακύπτει όποτε οι επιστήμονες ασχολούνται με την ενημέρωση του κοινού πάνω σε θέματα που αφορούν την επιστήμη (V. Parry). Tέλος, το τελευταίο μέρος του βιβλίου τιτλοφορείται Επανεξετάζοντας τις αναπαραγωγικές τεχνολογίες. Eδώ, οι δύο τελευταίοι συγγραφείς μας (C. Djerassi, M. Strathern) μας οδηγούν σε μια επιστροφή στο μέλλον, αναλύοντας το πώς τα πρώτα μεταπολεμικά βιοτεχνολογικά επιτεύγματα, τα αντισυλληπτικά χάπια και οι νέες μέθοδοι αναπαραγωγής, επηρέασαν και θα εξακολουθούν να επηρεάζουν τις βασικές ανθρώπινες σχέσεις και την οργάνωση της κοινωνίας. Eλπίζουμε ότι το πλήθος των απόψεων που περιλαμβάνει αυτή η συλλογή θα συμβάλει στην πληροφόρηση του αναγνώστη με τρόπο αμερόληπτο, ορθολογικό, και παραστατικό. Mακάρι να μπορέσουμε, με αυτή την ταπεινή συνεισφορά, να συμβάλουμε στη συνεχή συλλογική αναζήτηση που έχει ως σκοπό τη χάραξη μιας εποικοδομητικής πορείας μέσα από την οποία οι βιοεπιστήμες θα μπορέσουν να εξελιχθούν σε αρμονία με τις κοινωνίες που τις φιλοξενούν.